Ebru Sanatının Tanımı ve Tarihçesi
Ebru sanatı, ebru teknesi içerisinde özel hazırlanmış suyun yüzeyine ebru boyalarının serpiştirilerek kağıt üzerine alınması sanatıdır. Ebrû kelimesinin, farsça da bulutumsu manasına gelen ebri, Çağatay dilinde kağıt anlamına gelen ebre ya da farsça da su yüzü olarak ifade edilen âb-rû kelimesinden geldiği düşünülmektedir (Derman, 1977). Ebru, Anadolu’ya Türklerin eski vatanından İpek Yolu ile gelmiş, Türkistan’da Buhara’dan yola çıkmış, İran üzerinden Anadolu’ya gelmiştir (Yazan, 1986). Ebru, yaklaşık 17. yüzyılın ortalarında Avrupa’ya girmiş ve kitap ciltleme ile diğer dekoratif işlerde kullanılacak kağıtların renklendirilmesi için başlıca araçlardan birisi olmuştur.
Ebru sanatının uygulanmasında; ebru teknesi, özel sıvı su, özel ebru boyaları, öd, at kılı, gül dalından yapılmış fırçalar, boyalara su yüzeyinde şekil vermek için kullanılan bız, özel ebru kağıdı ve ebru tarağı kullanılır. Klasik Türk Ebru çeşitleri arasında yer alan bazı ebrular; Battal Ebru, Şal Ebrusu, Gel-git Ebru, Taraklı Ebru, Hatip Ebrusu, Bülbül Yuvası Ebru, Hafif Ebru, Kumlu Ebru, Akkase Ebru, Çiçekli Ebru olarak sıralanabilir (Barutçugil, 2010).
Sanat terapisinin gücü, hastaya sanat içinde sembolik ve metaforik bir yolda iletişim için fırsat sunmasının yanı sıra kişinin içinde sözün olmadığı fantezi, imge, duygu ve deneyimlerine bir biçim vermesini de sağlamasıdır (Winnicott,1971). Sanat terapisinin özü, sanatsal araçlar yardımıyla bireylere duygusal deneyim ve ifadelerini düzenlemek için olanak tanımaktır. Yaratıcı süreç ve ardından ortaya çıkan sanat ürünü bireye birçok anlama, anlamlandırma ve kelimelere dökülemeyen deneyimleri ifade etme fırsatları sunacaktır (Malchiodi,2005).
Literatürde sanat terapisi ile ilgili çalışmalarda resim, dans ve hareket, heykel, müzik, kolaj gibi sanat terapisi yöntemlerinin kullanıldığı görülmüştür (Schouten, et al., 2015). Ebru sanatı ile sanat psikoterapisi çalışmalarının ise çok az olduğu görülmektedir.
Tıpkı İnsanın varoluşsal sürecine tek bir damladan başlaması gibi ebruda varoluşuna tek bir damladan başlar. Bu tek damladan başlayan süreç sizi kendi içinizde de bir yolculuğa çıkarır. Bu haliyle ebru sanatına, suyun yüzeydeki yolculuğu da diyebiliriz. Ebru ile sanat psikoterapisinde öne çıkan, rastlantısal bir şekilde bir araya gelen renklerin suya yansıması ve diğer birçok sanattan farklı olarak sonuca ve doyuma “şimdi ve “burada” ulaşmayı sağlayan niteliğidir. Kişiyi sınırlandırmaması, belli kurallar dizisinin içine sokmaması bireyin yaratıcı sürecini olumlu yönde etkilemekte ve cesaretlendirmektedir. Özellikle figüratif olmayan ebru çalışmaları, imge’nin bilinçdışından bilince çıkmasında aracılık etmektedir. Ebru sanatı, belirsizlikle baş etme, kısır ve sıkışmış deneyimlere farklı bakış açısı kazandırmada aracılık eder. Figüratif ebru çalışmaları ise kişiye, kaygı ile baş etme, kendi kontrolü dışındaki durumlarla başa çıkabilmeyi öğretir.
EBRU SANATINDA MALZEME VE KULLANIM ŞEKLİ
Ebru sanatının uygulanabilmesi için öncelikli olarak özel yapım ve ölçülerde tekne, ebru sıvısı (kerajin, kitre..vs), ebru fırçası, öd, boyalar, neft, tarak, bız ve yapılan ebruların üzerine serildiği sergen temel malzemelerdir.
TEKNE
Ebru teknesi, ebru yapımında kullanılan sıvının içine konulduğu kaba verilen addır. Derinliği 5-6 cmdir. Tekne en sık kullanım şekli ile çelik, alüminyum ya da galveniz olabilir. Tekne ebatları kullanım amacına göre 35*50,17*25, 100*68 olabilir. Ebru yapımında kullanılacak tekne boyutu, kullanılacak kağıdın ölçüsüne ve yapılacak çalışmanın özelliklerine göre belirlenir.
EBRU SIVISI
Ebru sıvısının hazırlanmasında en çok kullanılan malzemeler kitre ve deniz kadayıfıdır. Kitrenin hazırlanması deniz kadayıfına göre çok daha zahmetli ve zaman alıcıdır, renkler daha soluk çıkmaktadır. Bu yüzden günümüzde deniz kadayıfı daha fazla kullanılmaktadır. Deniz kadayıfı hazırlandıktan birkaç saat sonra kullanıma hazır olabilir, bir gün dinlendirilmesi çok daha iyi sonuçlar almayı kolaylaştırır. Kitre ya da deniz kadayıfı tekneye konulur ve son ayarları tekne içinde yapılarak kullanıma hazır hale getirilir. Sıvının kullanım sonrası soğuk bir yerde muhafaza edilmesi kullanım süresini uzatmaktadır.
BOYALAR
Ebru sanatında kullanılan boyalar yağlı boya ya da suda çözünmeyen boyalardan farklıdır. Ebru sanatında kullanılacak boyanın, sıvı yüzeyine serpildikten sonra dibe çökmemesi yüzeyde kalması gerekir. Geleneksel ebruda toprak boyalar kullanılmıştır. Toprak boyalar çok iyi ezilerek, suyun azar azar eklenmesiyle merhem kıvamına getirilir. Bu işlemlerden sonra boya bir kabın içerisine alınır. Üzerine tekrar bir miktar su ve öd eklenerek serin bir yerde olgunlaşması için birkaç ay bekletilir ve kullanıma hazır hale getirilir.
SIĞIR ÖDÜ
Sığır ödü, ebru yapımında kullanılacak boyanın içine eklenerek, bayanın sıvı yüzeyinde açılımını sağlarlar. Boyaya eklenen öd miktarı özenle belirlenmelidir. Teknedeki sıvının kıvamı ile boyaya eklenecek sığır ödünün miktarı uyumlu olmalıdır. Aksi halde boya tekne içinde çok açılabilir ya da boya tekne dibine çökebilir. Ebru yapımında genellikle sığır ödü kullanılmakla birlikte, koyun ödü de kullanılmaktadır. Günümüzde hazır toprak boyalar inceltilmiş ve olgunlaşmış halde satılır. Kullanılmak istenen renkteki boya kavanozdan bir miktar alınarak üzerine belli oranda su ve ödün eklenmesiyle teknede kullanıma hazır hale getirilir.
KAĞIT
Ebru yapımında emici özelliği olan asitsiz kağıtlar ideal olanlardır. Parlak ve kuşe kağıt emici özelliği olmadığı için kullanılmaz. Günümüzde genellikle mat kağıtlar tercih edilmektedir. Kullanılan kağıtları gramajı 80-100gr civarında olmalıdır. Günümüzde farklı renk ve gramajda birçok ebru kağıdı bulunmaktadır.
FIRÇA
Fırça, boyaların teknede bulunan sıvının üzerine serpilmesini sağlar. Ebru fırçaları yağlı boya ya da sulu boya fırçasından farklıdır. Fırçalar gül dalı ve at kuyruğu kılından yapılmıştır. Gül dalı, antiseptik özelliği, küflenmeye karşı daha dayanıklı olması ve esneklik özelliğinden dolayı özellikle kullanılmaktadır.
TARAK
Ebru yapımında kullanılan araçlardan biri de taraktır. Tarak ebru teknesine atılan battal ebruya şekil vermek amacıyla kullanılan genellikle kavak ve çam ağacından yapılmış ,uç kısmında çivi ya da iğnelerin bulunduğu malzemedir. İğneler arasında boşlukların3.4.5.6.7.9 mm olduğu farklı ölçülerde taraklar bulunmaktadır.
BIZ
Ebru sanatında özellikle çiçek yapımında kullanılan, sıvı üzerine serpiştirilen boyalara biçim vermek için kullanılan malzemedir.
EBRU ÇEŞİTLERİ
BATTAL EBRU
Battal ebru, ebru sanatının ilk aşamasıdır. Tüm ebru çeşitlerinin temelini oluşturmaktadır. Diğer birçok ebru çeşidini yapmadan önce zemin olarak battal ebru atılır. Tekneye serpiştirilen boyaların herhangi bir müdahale yapmadan kağıt üzerine alınmasıdır. Kağıda alındığında mermerimsi, damarlı bir görüntü oluşur. Seçilen boyanın rengi ya da kullanılan boya miktarı ebruyu yapan kişinin tercihine göre değişir. Ebru sanatını öğrenmek isteyenler çalışmaya battal ebru ile başlamaktadır. Ebru ile yapılan yapılandırılmış sanat terapisi atölyelerine genellikle Battal ebru ile başlanarak üyeler ebru ile tanıştırılabilir.
GELGİT EBRU
Tekne yüzeyine serpiştirilen boyaların bız yardımıyla enine ve boyuna olarak paralel olacak biçimde şekil verilmesidir. Seçilen boyanın çeşidi ve renkler kişini tercihine bağlıdır.
TARAKLI EBRU
Tekne yüzeyine serpiştirilen boyalarla önce gelgit ebru yapılır. Ebru tarağı gelgitin yönüne dik gelecek şekilde ebru sıvısının yüzeyine batılır ve teknenin diğer ucuna çekilir.
HATİP EBRU
Zemin ebrusu üzerine yapılır. Yüzeye iç içe gelecek şekilde damlatılan dairesel şekildeki boyalara şekil verilmesidir. Çiçekli ebruların temelidir.
ŞAL EBRU
Şal Ebrusu, gel-git ebrunun, geniş aralıklarla ve son yapılan gel-git yönünün tersi yönde “S” çizilerek dengeli bir biçimde hareket verilmesiyle oluşan ebru tarzıdır.
BÜLBÜL YUVASI EBRU
Sıvı üzerine küçük damlacıklar halinde yapılan battal ebrunun üzerine bız yardımıyla içten dışa doğru yan yana daireler çizilerek yapılan bir ebru şeklidir. Geleneksel ebruda teknenin yatay kısmına beş, dikey kısmına dört tane dizilerek yapılır.
NEFTLİ EBRU
Battal ebru yapılduktan sonra neftli fırçadaki neftin küçük damlacıklar oluşacak şekilde tekneye serpiştirilmesidir.
HAFİF EBRU
Hafif ebrular genellikle üzerine yazı yazılmak için yapılır. Adından da anlaşılacağı gibi açık tonda yapılan ebrulardır. Teknedeki sıvı ve boya yoğunluğunun az olması gerekir.
AKKASE EBRU
Bir kâğıdın yazı yazılacak kısmının ayrı, kalan kısmının ayrı boyanmasına ”akkâse” denilmektedir. Kâğıdın yazı yazılacak kısmı kendi rengi ile kalması istendiğinde istenilen kısma arap zamkı sürülerek kurutulur” (Göktaş, 1987). Arap zamklı olan kısım tekneye yatırıldığında diğer kısım ebruyu almış olur bu çalışmaya “akkâse ebru” ismi verilir.
KUMLU EBRU
Bız yardımıyla teknenin yüzeyinde orta noktadan başlayarak hep aynı noktaya boyanın damlatılması ile boyanın yayılmasıdır. Ortaya çıkan ebrunun görüntüsünden dolayı kumlu ebru denilmiştir. Genellikle teknedeki sıvı daha önce çok kullanılmıştır ve daha fazla kullanılamayacak duruma geldiğinde kumlu ebru için uygun hale gelir. Tekne kirlendiği için atılan boyalar kum gibi görüntü veriri. Kumlu ebru için boya az sulu ve ödlü olarak hazırlanır.
ZEMİN EBRU
Hatip ebru ve çiçekli ebruya zemin oluşturan ebrudur. Aynı renkte boyanın, önce az ödlü sonra çok ödlü olanının öbek öbek olacak şekilde tekneye serpilmesidir. Son olarak üzerine neftli boya serpilir. Üzerine yapılacak motifin daha fazla kendini göstermesi için zemin ebrusunun yapımında genellikle açık renkler kullanılır.ı ve
ÇİFT EBRU
Daha önce yapılan ebrunun üzerine tekrardan ebru yapılması tekniğidir.r damlalıkla tek aynı nokta veya noktalara boya damlatılır. Boya yayılmaya başla
ÇİÇEKLİ EBRU
Çiçekli ebru, Necmettin Okyay tarafından yapılmaya başlanmıştır. Necmettin Okyay ve Mustafa Düzgünman tarafından lale, karanfil, menekşe, sümbül , gül ve gelincikler yapılmıştır. Mustafa Düzgünman bunlara papatyayı ilave etmiştir. Çiçekli ebruda sap ve çiçek yapımında kullanılacak boya diğer ebru çeşitlerinde kullanılan boyanın kıvamından daha koyu olmalıdır. Zemin ebrusu yapıldıktan sonra üzerine ilk önce sap yapımı için hazırlanan yeşil boya bız ile damlatılır. Sap ve yapraklar uygun kalınlıktaki bız ile şekillendirildikten sonra çiçek için yapımı için kullanılacak boya bız yardımıyla damlatılır ve çiçek şekli verilir.
KAPLANGÖZÜ EBRU
Geleneksel ebru çeşitleri arasında görülmemektedir. Avrupa’da daha çok kullanılmaktadır. Boyanın içine alüminyum sülfat ve potasyum karbonat konularak hazırlanan kimyasal içerikli boyanın battal ebru üzerine damlatılarak yapılan ebrudur. Tekneye damlatılan özel hazırlanmış kimyasal boyanın göz şekline benzemesinden dolayı bu isim kullanılmaktadır.
DALGALI EBRU
Tekne yüzeyine boyalar istenilen şekilde ya da battal ebru olacak şekilde serpiştirilir. Sonra ebru kağıdı yavaş yavaş, dikkatli bir şekilde ileri geri hareket ettirilerek tekne yüzeyine serilir. Kağıtta oluşan görüntü dalga dalga olduğu için dalgalı ebru adı verilmiştir.
KAYNAKÇA
Barutçugil, H. (1999). Renklerin sonsuzluğu İnfinity of colours. İstanbul: A4 Offset.
Barutçugil, H. (2010). Türklerin Ebru Sanatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Derman, U. (1977). Türk Sanatında Ebru. İstanbul: Akbank Yayınları.
Malchiodi, C. A. (2005). Expressive Therapies History, Theory, and Practice. In. C.A. Malchiodi (Ed.), Expressive Therapies (pp.1-15). Newyork: Guilford press.
Schouten, K. A., de Niet, G. J., Knipscheer, J. W., Kleber, R. J., & Hutschemaekers, G. J. (2015). The effectiveness of art psychotherapy in the treatment of traumatized adults: a systematic review on art psychotherapy and trauma. Trauma, Violence, & Abuse, 16(2), 220-228.
Winnicot, D. (1971). Playing and Reality. New York, Basic Books.
YAZAN, Işık (1986). “Ebrû Sanatı”, Antika Dergisi, Yıl.2, S.14, İstanbul, s. 40-46.